KH ZAINAL MUSTAFA

Kiai Haji Zainal Mustafa téh pahlawan nasional anu asalna ti kalangan pasantrén. Anjeunna téh pituin urang Singaparna, Tasikmalaya. Numutkeun katerangan mah, dibabarkeunana taun 1907. Jenengan nuju alitna mah Hudaémi, nénéhna Umri. Sabada munggah haji, jenenganana digentos jadi Haji Zainal Mustafa.

Ti keur umur sapuluh taun, Hudaémi geus kataji ku bag¬bagan agama. Ari sakolana mah di Sakola Rayat. Jadi, salian ti sakola téh, diajar ngaji ka sawatara kiai nu aya di lemburna. Uteukna éncér. Di sakolana kaasup murid anu nyongcolang. Kitu deui di pangajianana. Éta baé, dina umur dua belas taun téh geus mampuh nyangkem ayat¬-ayat Qur'an katut élmu nahu jeung sorof.

Sanggeus tamat ti Sakola Rayat, Hudaémi neruskeun diajarna ka pasantrén. Henteu ngan di hiji pasartrén baé diajarna téh, tapi sok pipindahan. Di antarana baé di Pasantrén Gunungpari, Cilenga, Sukaraja, Sukamiskin, jeung Jamanis. Keur mah pinter, daék diajar, puguh wé élmuna leuwih onjoy dibandingkeun jeung nu saumurna mah.

Dina umur dua puluh taun, anjeunna geus ngadegkeun pasantrén sorangan di Cikembang. Nya dingaranan Pasantrén Sukamanah. Beuki lila, pasantrénna téh beuki gede baé. Dina jero lima belas taun, Pasantrén Sukamanah geus kawéntar ka mana-mana. Lulusanana sumebar di sakuliah Jawa Barat. Malah teu saeutik anu terus ngadegkeun pasantrén di lembur¬na ogé.

Anu diajarkeun di pasantrénna, lain ngeunaan bagbagan agama Islam baé. Ngeunaan pangaweruh umum ogé diajarkeun deuih. Utamana mah anu aya patalina jeung sumanget kabangsaan. Sumanget pikeun ngabéla agama, bangsa, jeung nagara. KH Zainal Mustafa miboga pangaeruh anu kawilang jembar ngeunaan kondisi jeung situasi nagara jeung bangsa urang alam harita.

Beuki lila, komara jeung wibawa KH Zainal Mustafa téh beuki nanjung. Aweuhan jeung pangaruhna beuki nyebar baé. Tangtu wé, pikeun Pamarentah Walanda mah dianggap ngabahayakeun, kaayaan sarupa kitu téh. Tuluy ngayakeun tarékah pikeun ngungkulanana.

Mimitina ku cara lemes. KH Zainal Mustafa diajak gawé babarengan. Dibibita ku rupa-¬rupa kapangkatan. Kabéh ogé taya anu ditedunan. Hal éta luyu jeung sikep KH Zainal Mustafa anu antipenjajah, antikolonial. Ceuk anjeunna mah, gawé bareng jeung pamaréntah jajahan téh sarua baé jeung ngajual bangsa katut agamana sorangan.

Teu bisa ku cara lernes, nya dikasaran. Gerak-gerik KH Zainal Mustafa terus diintip-intip ku Pamaréntah Hindia Walanda jeung antek-antekna. Kawasna maranehna ogé ngambeu yén sistim pendidikan agama di Pasantrén Sukamanah ngajurus kana gerakan antipenjajah, antikolonial, anti Pamaréntah Hindia Walanda. Kitu deui jeung pasantrén-pasantrén anu dipingpin ku urut santri KH Zainal Mustafa.

Nya tungtungna mah Walanda téh nangkep KH Zainal Mustafa. Ari alesanana, KH Zainal Mustafa dianggap ngojok-ngojok rahayat jeung pamuda sangkan ngalawan ka pamaréntah anu sah. KH Zainal Mustafa dibui di Sukamiskin, jeung sawatara babaturanana, di antarana baé Kiai Ruhiat, anu kungsi jadi santrina.

Meunang 53 poé di hotél perdéona téh. Dibébaskeun. Balik deui ka lemburna, KH Zainal Mustafa kalah beuki wani. Terus nyebarkeun paham antipenjajah jeung antikolonial, méh unggal usik. Tétéla, panjara téh taya pangaruhna keur KH Zainal Mustafa mah, henteu mareuman sumangetna, tapi kalah beuki ngagedurkeun tékadna pikeun ngalawan kaom penjajah.

Nepi ka dina ahir Pébruari 1942, KH Zainal Mustafa ditangkep deui ku Pamaréntah Hindia Walanda. Nya di bui di Panjara Ciamis. Jadi, sabenerna mah barontakna KH Zainal Mustafa téh lain Jaman Jepang wungkul. Saméméhna ogé geus anti penjajah. Lamun dina tatabeuhan mah, kajadian di Jaman Jepang téh minangka goongna.

Waktu Jepang asup ka urang, KH Zainal Mustafa téh masih keneh dibui di Panjara Ciamis. Harita ogé aya Kolonél Jepang anu ngolongan ka KH Zainal Mustafa. Heug cenah dibébaskeun ti buina, asal KH Zainal Mustafa daék cekel gawé di Sendenbu, mun ayeuna mah Departemén Penerangan, pikeun ngabantu jeung mingpin propaganda Jepang.

Ari jawaban KH Zainal Mustafa kira-kira kieu, “Ayeuna mah moal wara méré kapastian, lantaran masih kénéh capé. Hayang istirahat heula.” Caritana KH Zainal Mustafa téh dibébaskeun wé. Jepang miharep, KH Zainal Mustafa daék mantuan Jepang dina nyanghareupan Perang Dunya II, anu harita keur ragot-ragotna.

Sadatangna ka lemburna, K.H. Zainal Mustafa kacida dibagéakeunana ku sakumna masarakat. Bubuhan sono téa, lila ninggalkeun lembur. Rahayat datang ti suklakna ti siklukna mapag balikna inohong nu dipikasérab jeung dipikaajrih ku saréréa. Malah anu ti jauhna ogé daratang.

Dina éta kasempetan KH Zainal Mustafa pidato. Eusina, di antarana baé, ngawawadian sangkan rahayat ulah kapangaruhan ku propaganda Jepang jeung anték-antékna. Anjeunna ngécéskeun, yén nagara urang téh kakara ganti anu ngajajah, ti Walanda ka Jepang. Ti penjajah nu hiji ka penjajah nu séjénna.

Hartina, bangsa urang téh can merdéka. Taya alesan pikeun bungah ku robahna kaayaan. Anjeunna umajak sangkan rahayat sabar dina nyanghareupan kaayaan anu teu pasti. “Hayu urang tuturkeun jeung urang saksian babarengan, naon nu baris kajadian engké.” Kitu ceuk anjeunna téh.

Terusna mah KH Zainal Mustafa téh ngajar deui wé di pasantrénna. Neruskeun hanca garapanana ngabina jiwa katut méntal rahayat jeung parapamuda, enggoning ngaronjatkeun rasa cintana kana agama, bangsa, jeung lemah cai. Sikepna anu antipenjajahan, beuki témbrés baé ayeuna mah.

Pamaréntah Jepang terus ngadongsok sangkan KH Zainal Mustafa daék diajak gawé babarengan. Sababaraha kali Jepang ngirimkeun utusan, tapi kabéh ogé taya nu ditedunan. Antukna mah Pamaréntah Jepang téh curiga. Malah KH Zainal Mustafa téh bet kalah beuki ngajauhan baé.

KH Zainal Mustafa henteu panuju kana tindakan Jepang. Bangsa Jepang anu cenah rék ngabébaskeun bangsa Indonésia, dina emprona mah bet sarua ngagalaksakna jeung Walanda. Salila aya dina genggeman Jepang, bangsa urang téh kacida balangsakna.

Kahirupan rahayat harita leuwih balangsak ti Jaman Walanda. Hésé dahareun, lantaran harta bandana digerejud ku Jepang, dipaké bekel perang ku maranéhna. Loba rahayat anu paéh langlayeuseun. Pakéanana ogé henteu mangrupa. Dibaju kadut, kulit kai, atawa karét téh dianggap lumrah Jaman Jepang mah.

Parapamuda anu jagjag waringkas dipaksa jadi tentara. Mun teu kitu dijadikeun romusha. Diarah tanagana bari henteu dibayar, pikeun kapentingan tentara Jepang. Loba anu ngan balik ngaran alatan romusha téh. Pokona mah kahirupan téh kacida susahana Jaman Jepang mah.

KH Zainal Mustafa henteu api lain kana nasib nu karan¬dapan ku bangsana. Terus waé nangtukeun sikep anu tegas. Pamaréntah Jepang henteu kudu dibantuan. Malah leuwih jauh ti kitu, geus nyieun rarancang pikeun ngagempur Jepang. Jepang kudu ingkah ti nagara urang.

Éta rarancang téh dibagi dua bagian. Nyaéta rarancang dangka pondok jeung rarancang dangka panjang. Rarancang dangka pondokna, nyiapkeun méntal rahayat jeung nyusun pasukan. Pasukan anu disiapkeun téh lobana 590 urang. Kaasup pasukan inti anu dipingpin ku Najmudin.

Salian ti eta, nyusun rayon pertahanan anu diwangun ku rahayat di sabudeureun Sukamanah, dipingpin ku Haji Hidayat. Anggota pasukan téh dilatih rupa-rupa kaparigelan perang, silat, malah aya anu dibina pikeun jadi ahli sabotaseu ogé. Pokona mah sakur kaparigelan anu baris loba gunana dina derna perang.

Ari rarancang dangka panjangna Pasantrén Sukamanah kudu milu kana révolusi nasional, nu harita keur disusun ku kekentong pulitik bangsa Indonésia di Jakarta. Ieu rarancang téh nétélakeun yén KH Zainal Mustafa miboga sawangan anu jembar kana pasualan bangsana.

Tétéla, sagala kagiatan KH Zainal Mustafa téh ditalingakeun ku pamaréntah kolonial Jepang. Katambah deuih Jepang téh loba mata-matana ti bangsa urang kénéh. Sagala kagiatan KH Zainal Mustafa di Pasantrén di Sukamanah ditepikeun ka urang Jepang.

Narima éta laporan, parapamingpin Jepang sadar yén naon-naon nu dipilampah ku urang Sukamanah téh bisa ngabahayakeun kana kakawasaan pamaréntah kolonial. Tuluy baé narékahan pikeun ngungkulanana. Taya deui carana, iwal ti kudu nangkep pamingpinna, nyaéta KH Zainal Mustafa.

Sababaraha kali Kempe Tai Tasik¬malaya manggil K.H. Zainal Mustafa, boh ku surat boh ku kurir. Tapi KH Zainal Mustafa henteu miroséa. Henteu diturut. Sababna nyaho, sing saha anu dipanggil ku Jepang, sok terus ngaleungit. Mun teu dibui, nya dihukum pati.

Tayohna mah Jepang téh béak kasabaranana. Terus baé ngirim utusan ka Sukamanah. Maksudna, pikeun nangkep KH Zainal Mustafa. Tangtu bae, KH Zainal Mustafa téh henteu narima. Parautusan maksa. Nya pihak Sukamanah ogé henteu cicingeun. Pasukan pulisi, anggota Keibodan, jeung Camat Tasikmalaya anu jadi utusan Jepang téa, ditingker ku urang Sukamanah. Tuluy disetéling.

Parautusan Jepang téh nyerah wé. Senjatana dirampas ku pihak Sukamanah. Tapi taya koban jiwa. Lantaran sikep pihak Sukamanah anu jelas, embung perang jeung bangsana sorangan. Mémang harita nu jadi utusan Jepang téh kabéh ogé bangsa urang kénéh. Bangsa urang anu kumawula ka Jepang.

Éta kajadian jadi panyundut kana kajadian anu leuwih gedé. Sukamanah dirurug ku pasukan pamaréntah Jepang. Harita téh poé Jumaah. Sanggeus salat Jumaah, aya urang Jepang opatan ngabedega di pakarangan kobong Gunung Béntang. Bari neuteup sombong ka K.H. Zainal Mustafa, ngagupayan kawas ka badégana baé.

KH Zainal Mustafa nyampeurkeun. Dituturkeun ku parasantri jeung rahayat Sukamanah. Pok salasaurang Jepang téh pidato. Eusina nuduh KH Zainal Mustafa geus nyieun kajahatan, lantaran henteu nurut kana paréntah pamaréntah Jepang, sarta geus ngarampas senjata utusan Dai Nippon. Sangkan urang Sukamanah salamet, kudu mulangkeun senjata-senjata anu dirampasna téa, sarta masrahkeun pingpinan Sukamanah.

Ceuk Si Jepang deui, bangsa Indonésia teu meunang aya nu ngalawan ka bangsa Jepang anu kawéntar gagah. Malah, cenah, lamun aya hiji urang Jepang nu dipaéhan di Indonésia atawa di Sukamanah, gantina téh sarébu nyawa bangsa Indonésia. Ngomong kituna téh bari baragagah-bérégégéh, nganggap énténg ka nu aya di dinya.

Kawasna baé Panglima Najmudin geus teu sabar, pok ngajawab teugeug taya karisi, “Heug, kuring saréréa isukan rék indit ka Tasikmalaya, masrahkeun diri jeung senjata rampasan. Tapi sirah Tuan-tuan Nippon anu opat ieu kudu dikubur heula di Sukamanah pikeun gantina!”

Ngadéngé jawaban kitu, Jepang-Jepang téh ngarenjag. Tétéla, urang Sukamanah téh geus teu bisa disingsieunan. Geus lali rabi tégang pati pikeun ngabéla lemah caina. Ngadadak parias Si Jepang teh, nyaho pibahayaeun. Bari geumpeur buru-buru nyabut péstol.

Tapi teu bisa walakaya da dikepung ku urang Sukamanah. Si Jepang dikurubut. Tilu Jepang tiwas sapada harita, saurang deui bisa kabur bari tatu. Manéhna ménta bantuan ka pasukan Jepang, anu mémang harita keur di satengahing perjalanan ka Sukamanah.

Sukamanah saterusna mah dikepung ti tilu jurusan, ti beulah kalér, wétan, jeung kidul. Kabéhanana aya 11 kompi pasukan Jepang anu ngepung téh. Diwangun ku genep kompi pulisi istiméwa ti sakuliah Jawa Barat, dua kompi pulisi, dua kompi Héiho ti luar Jawa, jeung sakompi pasukan istiméwa Jepang: Jadi mangrupa serangan sabatalion lengkep.

Pasukan Jepang geus tepi ka Sukamanah. Pasukan Sukamanah ngagebeg. Lain pédah gimir. Tapi lantaran sadar yén Jepang geus ngagunakeun taktik adu domba. Tétéla, pasukan anu dikirim ku Jepang ka Sukamanah téh, lolobana mah bangsa urang-urang kénéh.

Pihak Sukamanah anu kapapancénan nyegat pasukan Jepang di hareup jadi asa-asa. Sababna, aya paréntah ti KH Zainal Mustafa sangkan nyingkahan silipateni jeung bangsa sorangan. Keur kitu, pasukan Jepang asup ka Sukamanah. Sarta teu tata pasini deui, némbakan pasukan Sukamanah anu lolobana mah ngan mawa pakarang basajan, saperti bedog, bambu runcing, tumbak, jeung batu.

Mimitina mah kawas taya nu ngalawan. Tapi barang pasukan Jepang geus deukeut, jlung-jleng pasukan Sukamanah laluncatan. Der perang, gelut raket adu hareupan. Terus maju teu maliré kana pélor péstol, bedil, jeung mitralieur. Perang ragot antara parapamuda welasan taun sarta rahayat biasa ngalawan pasukan Jepang nu geus biasa perang.

Sanggeus ampir dua jam, pasukan Sukamanah kadéséh, lantaran éléh loba jeung éléh tohaga senjatana. KH Zainal Mustafa katangkep. Rahayatna anu masih kénéh salamet dititah buru-buru kabur. Tapi hésé, lantaran Sukamanah geus dikepung ku pasukan Jepang. Lolobana mah katangkep sarta diborogod ku ranté.

Isukna, pasukan Jepang ngaranjah Sukamanah. Rahayatna ditangkepan, sakur kobong jeung imah diburak-barik. Méh sakabeh anak buah KH Zainal Mustafa katangkep sarta ditahan di Singaparna jeung Tasikmalaya. KH Zainal Mustafa dibui. Mimitina di Tasikmalaya, terus dipindahkeun ka Cipinang. Nepi ka ditibanan hukuman patina, tanggal 25 Oktober 1944.

(Budi Rahayu Tamsyah/tina sawatara sumber)